Sách tôn giáo/Học thuyết tôn giáo
Tứ tượng
[sửa]Thí dụ
[sửa]- Tứ linh thú - Long, Lân, Quy, Phụng
- Tứ tinh tử - Trời , Trăng, Đất, Nước
- Tứ phương - Đông, Bắc, Tây, Nam
- Tứ - Sinh, Lão, Bệnh , Tử
Bát quái
[sửa]Bát quái đại diện cho 8 trạng thái của một sự việc bao gồm 8 hình tượng , tên gọi và đại diện cho trạng thái
Tên gọi Bát quái
[sửa]八卦 Bát Quái 乾 Càn
☰兌 Đoài
☱離 Ly
☲震 Chấn
☳巽 Tốn
☴坎 Khảm
☵艮 Cấn
☶坤 Khôn
☷Thiên/Trời Trạch/Đầm/Hồ Hỏa/Lửa Lôi/Sấm Phong/Gió Thủy/Nước Sơn/Núi Địa/Đất 天 Tiān 澤(泽) Zé 火 Huǒ 雷 Léi 風(风) Fēng 水 Shuǐ 山 Shān 地 Dì
Thí dụ
[sửa]8 hướng Đông - Đông Bắc - Bắc - Tây Bắc - Tây - Tây Nam - Nam - Đông Nam 8 khí tiết (Khí hậu) Ấm - Nóng - Mát - Lạnh 8 quẻ Phục hy 1 Càn (☰), 2 Đoài (☱), 3 Ly (☲), 4 Chấn (☳), 5 Tốn (☴), 6 Khảm (☵), 7 Cấn (☶), 8 Khôn (☷)
Bát quái Âm dương
[sửa]Bát quái Tánh âm dương Khôn, Cấn , Khảm , Tốn Âm Càn , Đoài , Ly , Chấn Dương
Bát quái Ngũ hành
[sửa]Bát quái Ngũ hành Kiền, Đoài Kim Khảm Thủy Chấn, Tốn Mộc Ly Hỏa Càn , Khôn Thổ
Ứng dụng
[sửa]Can Chi
[sửa]Can Chi có 10 thiên can và 12 địa chi (còng được gọi là 12 con giáp)
10 thiên can
- Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý .
12 địa chi
- Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi.
Thiên can
[sửa]Ý nghĩa 10 Thiên Can
- Giáp: Có nghĩa là mở, ý chỉ dấu hiệu vạn vật được tách ra, bắt nguồn sự sống.
- Ất: Có nghĩa là kéo, ý chỉ quá trình vạn vật bắt đầu quá trình nhú mầm, sinh trưởng
- Bính: Có nghĩa là sự đột ngột, khi vạn vật bắt đầu lộ ra trên mặt đất
- Đinh: Có nghĩa là mạnh mẽ, khi vạn vật bước vào quá trình phát triển mạnh mẽ
- Mậu: Có nghĩa là rậm rạp, tức chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu xanh tốt
- Kỷ: Có nghĩa là ghi nhớ, chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu thành hình để phân biệt được.
- Canh: Có nghĩa là chắc lại, khi vạn vật bắt đầu kết quả.
- Tân: Có nghĩa là mới, vạn vật bước vào thời kỳ thu hoạch.
- Nhâm: Có nghĩa là gánh vác, ý chỉ dương khí có tác dụng nuôi dưỡng vạn vật.
- Quý: Có nghĩa là đo, chỉ sự vật khi đã có thể đo lường được.
Quan hệ Thiên Can
[sửa]- Giáp hợp Kỷ, khắc Canh
- Ất hợp Canh, khắc Tân
- Bính hợp Tân, khắc Nhâm
- Đinh hợp Nhâm, khắc Quý
- Mậu hợp Quý, khắc Giáp
- Kỷ hợp Giáp, khắc Ất
- Canh hợp Ất, khắc Bính
- Tân hợp Bính, khắc Đinh
- Nhâm hợp Đinh, khắc Mậu
- Quý hợp Mậu, khắc Kỷ
Thiên Can Âm-Dương và Ngũ hành
[sửa]Số Can Việt Âm - Dương Ngũ hành 0 庚 canh Dương Kim 1 辛 tân Âm Kim 2 壬 nhâm Dương Thủy 3 癸 quý Âm Thủy 4 甲 giáp Dương Mộc 5 乙 ất Âm Mộc 6 丙 bính Dương Hỏa 7 丁 đinh Âm Hỏa 8 戊 mậu Dương Thổ 9 己 kỷ Âm Thổ
Địa chi
[sửa]Vô vi
[sửa]Vô vi tiếng Hán Việt có nghỉa là không làm gì trái với tư nhiên . Việc gì cũng theo tự nhiên mà tiến hóa, tiến triển . Thí dụ như, bơi theo dòng nước dễ dàng hơn bơi nghịch theo dòng nước
Trung dung
[sửa]Trung dung tiếng Hán Vệt có nghỉa là trung hòa, trung lập không thiên lệch , không thiên vị . Thí dụ như, dĩ hòa di quý hòa thuận vẫn hơn
Nghiệp
[sửa]Nguyên nhân và hậu qủa của một việc làm .Thí dụ như Nguyên nhân và hậu quả của miệt kinh , khi dễ người
Luân hồi
[sửa]Vòng lặp của mọi sự việc cứ lặp đi lặp lại trong một chu kỳ thời gian . Thí dụ nh, mặt trời mọc , lên , xuống , lặn hết ngày này sang ngày khác không bao giờ biến đổi
Giác ngộ
[sửa]Giác ngộ (zh. 覺悟, sa., pi. bodhi), danh từ được dịch nghĩa từ chữ bodhi (bồ-đề) của Phạn ngữ có nghỉa là tỉnh thức , nhận ra . Thí dụ, giác ngộ khổ bao gồm Tứ diệu đế 4 nguyên tắc
- Nhận ra nguyên nhân hậu quả của khổ
- Hiểu biết đúng đắn nguyên nhân gây ra hậu quả khổ
- Tìm phương pháp khắc phục khổ
- Hành động để thoát ra khỏi khổ
Giải thoát
[sửa]Giải thoát có nghĩa là thoát khỏi (qua khỏi) những ràng buột, vướng víu mắc phải . Thí dụ như uống thuốc để qua khỏi bệnh
Vũ trụ tứ tượng
[sửa]4 thành tố tạo nên vũ trụ bao gồm Trời , Trăng , Đất , Nước
Lưỡng tánh âm dương
[sửa]- Dương có Trời , Đất
- Âm có Trăng , Nước
Vận Vũ trụ tứ tượng
[sửa]- Trời - Mọc , Lên, Xuống , Lặn ở các hướng Đông, Bắc, Nam , Tây,
- Trăng - Lặn , Xuống , Lên, Mọc
- Đất - Sinh , Thịnh , Suy, Diệt
- Nước - Ra , Xuống , Lên , Vô
Dịch Vũ trụ tứ tượng
[sửa]- Trời . Nhiệt Khí - Ấm , Nóng , Mát , Lạnh và Ánh sáng - Sáng , Tỏ , Mõ, Tối
- Đất . Mùa màng - Xuân, Hạ, Thu, Đông và Ánh sáng - Sáng , Tỏ , Mõ, Tối
- Trăng . Nhiệt Khí - Lạnh, Mát , Ấm , Nóng và Ánh sáng - Tối, Mõ , Tỏ , Sáng
- Nước . Nhiệt Khí - Lạnh, Mát , Ấm , Nóng và Ánh sáng - Tối, Mõ , Tỏ , Sáng
Lịch
[sửa]Âm lịch
[sửa]- 1 năm có 4 mùa Xuân , Hạ ,Thu , Đông
- 1 mùa có 3 tháng
- 1 tháng có 30 ngày hoăc 31 ngày
- 1 ngày có 24 giờ
- 1 giờ có 60 phút
- 1 phút có 60 giây
Dương lịch
[sửa]- 1 năm có 4 mùa Xuân , Hạ ,Thu , Đông
- 1 mùa có 3 tháng
- 1 tháng có 30 ngày hoăc 31 ngày
- 1 ngày có 24 giờ
- 1 giờ có 60 phút
- 1 phút có 60 giây
Quẻ dịch
[sửa]Theo kinh Dịch
- Vô cực sanh hữu cực, hữu cực thị thái cực;
Thái Cực sanh lưỡng nghi, tức âm dương;
Lưỡng nghi sanh tứ tượng: tức thiếu âm, thái âm, thiếu dương, thái dương;
Tứ tượng diễn bát quái; bát quái diền lục thập tứ quái. 
Truyền thuyết cho rằng Bát quái bắt đầu ra đời từ Phục hy ở bên Tàu (Trung quốc). Lúc ấy ở sông Hoàng Hà có con long mã hiện hình lưng nó có khoáy thành đám, từ một đến chín, vua Phục Hy coi những khoáy đó, mà hiểu được lẽ biến hóa của vũ trụ .
Biến hóa của vũ trụ âm dương được Phục hy đem lẽ đó vạch ra thành nét như sau
- Đầu tiên vạch một nét liền (tức là vạch lẻ), để làm phù hiệu (tượng trưng) cho khí Dương . Một nét đứt (tức là vạch chẵn), để làm phù hiệu (tượng trưng) cho khí Âm. Hai cái vạch đó gọi là Lưỡng nghi (2 nghi)
- ___ tượng trưng cho khí Dương
- _ _ tượng trưng cho khí Âm
- Trên mỗi nghi thêm một nét nữa, thành ra bốn cái hai vạch, gọi là Tứ tượng (4 tượng)
- Trên mỗi Tượng lại vạch thêm một vạch nữa, thành ra tám cái ba vạch tạo thành Bát quái (8 quẻ) . Bát quái (八卦 bā gùa) là tổ hợp của Ba hào
八卦 Bát Quái 乾 Càn
☰兌 Đoài
☱離 Ly
☲震 Chấn
☳巽 Tốn
☴坎 Khảm
☵艮 Cấn
☶坤 Khôn
☷Thiên/Trời Trạch/Đầm/Hồ Hỏa/Lửa Lôi/Sấm Phong/Gió Thủy/Nước Sơn/Núi Địa/Đất 天 Tiān 澤(泽) Zé 火 Huǒ 雷 Léi 風(风) Fēng 水 Shuǐ 山 Shān 地 Dì
Ý nghia Bát quái
[sửa]- Khôn (địa)
☷ Hư, Nhu, Số tiên thiên là 8, sô hậu thiên là 2 (cũng là số của cửu tinh)
- Khi trời đất còn là mội cõi hư vô . Do Đó tính của quẻ là Hư, Hình ảnh của quẻ là lục đoạn, lý là nhu thuận, thuận dã, mềm mỏng, như mặt đất yêu thương mọi vật trên đó (thổ), Dương thuận tòng,hòa theo lẽ, chịu lấy,ẩn, như tuân theo mà được lợi, thấp, nhỏ, tối,là hình ảnh cũa mẹ già. Số tiên thiên là 8, sô hậu thiên là 2 (cũng là số của cửu tinh)
- Cấn (sơn)
☶ Ngưng, Ngăn Số tiên thiên 7, số hậu thiên là 8
- Không còn ẩn nữa và dương bắt đầu xuất hiện nhưng còn non vì ở ngọn. Do đó tính là Ngưng, hình ảnh quẻ là phủ hạ tức trùm lên cũng là hình trái núi (thổ). Lý là Ngưng nghỉ. Chỉ dã, ngăn giữ, ở, thôi, ngừng lại, đậy lại, để dành, Ngăn cấm, vừa đúng chỗ, che phủ. Ngôi thứ là trai út hay thiếu (dương còn non). Ngôi thứ là thiếu nam (trai út). Số tiên thiên 7, số hậu thiên là 8
- Khảm (thủy)
☵ Trụ, Xuuên . Số tiên thiên là 6, số hậu thiên là 1Dương lẩn vào trong tức được đứng vững.
- Do đó tính là Trụ (cây trụ muốn vững thì cần cắm xâu) hình ảnh là trung mãn (đầy bên trong) là eo thắt, như được bao kín (thủy) , Lý là hãm hiểm, hãm dã, hãm vào trong, bắt buộc, xuyên xâu vào trong, hố xâu, trắc trở, hiểm hóc, gập ghềnh. Ngôi thứ là trung nam (đồng lấy dị mà luận). Số tiên thiên là 6, số hậu thiên là 1
- Tốn (phong)
☴ Tiềm, Thuận . Số tiên thiên là 5, số hậu thiên là 4
- Xuất hiện thêm một hào dương, Âm lui dần về tức ẩn tàng, dấu diếm. Do đó tính là Tiềm. hình ảnh là hạ đoạn (đứt dưới), như cây cổ thụ có rễ tỏa ra (mộc cỗi). Lý là Thuận nhập, thuận dã (chiều theo), thuận theo ý trên, theo xuống, theo tới, theo lui, có sự dấu diếm ở trong. Ngôi thứ là trưởng nữ. Số tiên thiên là 5, số hậu thiên là 4
- Chấn (lôi)
☳ Khởi . Số tiên thiên là 4, số hậu thiên là 3
- Lúc này khí dương đã đủ sức xuống đến gốc để chuẩn bị chu kỳ mới bung lên. Do đó tính là Khởi. Hình ảnh là ngưỡng thượng (chén ngửa), như mầm non mới nhú (mộc non). Lý là động dụng, động dã, bung lên, khởi lên, sợ hải, nổ vang, chấn động, chấn kinh, phân phát. Ngôi thứ là trưởng nam. Số tiên thiên là 4, số hậu thiên là 3
- Ly (hỏa)
☲ Vũ, . Số tiên thiên là 3, số hậu thiên là 9
- Xuất hiện một khí dương bên trên ngọn như ngọn lửa tỏa ra. Do đó tính là Vũ. Hình ảnh là trung hư, rỗng ở trong , như ngọn lửa thấy vậy mà trong rỗng mà thôi (hỏa). Lý là nóng sáng, lệ dã, sáng sủa, tỏa ra, bám vào, phụ vào, trưng bày, phô trương, trống trơn, không yên. Ngôi thứ là trung nữ (gái giữa). Số tiên thiên là 3, số hậu thiên là 9
- Đoài (trạch)
☱ Hiển, .
- Lúc này dương đã làm chủ đẩy âm hiện lên trên. Do đó tính của quẻ là Hiển. hình ảnh là thượng khuyết, là khuyết mẻ , như lưỡi dao bị mẻ vậy (kim bén , mỏng) . Lý là hiện đẹp, duyệt dã, vui lòng, vui vẻ, ưa thích, nói năng, khuyết mẻ. Ngôi thứ là thiếu nữ (gái út). Số tiên thiên là 2, số hậu thiên là 7
- Kiền (thiên)
☰ Như
- Dương đã hoàn toàn xuất hiện như một điều hiển nhiên. Do đó tính là Như. Hình ảnh tam liên, tròn đầy , cứng chắc như khối kim loại (kim khối, cục). Lý là cương kiện, kiện dã, mạnh mẽ, cứng mạnh, khỏe mạnh, khô, lớn , cao, dương sáng. Hình ảnh của người Chồng hoặc Cha. Số tiên thiên là 1, số hậu thiên là 6
Tóm lại: sự hình thành tính chất của 8 quẻ qua các giai đoạn từ hư không cho đến hiện tại: 8_Hư – 7_Ngưng – 6_Trụ - 5_Tiềm – 4_Khởi – 3_Vũ – 2_Hiển – 1_Như Từ tám quẻ tiên thiên khi chồng nên nhau giống như những sự kiện được liên kết lại mà hình thành nên 64 quẻ dịch.
Quan hệ Bát quái
[sửa]Số quái Quái Tên Quái Bản chất vũ trụ Ngũ hành Độ số theo Hà đồ Hướng theo Tiên Thiên/Hậu Thiên Bát Quái 1 ||| (☰) Càn (乾 qián) Trời (天) dương kim 6 nam/tây bắc 2 ||: (☱) Đoài (兌 duì) Đầm (hồ) (澤) âm kim 4 đông nam/tây 3 |:| (☲) Ly (離 lý) Hỏa (lửa) (火) âm hỏa 7 đông/nam 4 |:: (☳) Chấn (震 zhèn) Sấm (雷) dương mộc 9 đông bắc/đông 5 :|| (☴) Tốn (巽 xùn) Gió (風) âm mộc 3 tây nam/đông nam 6 :|: (☵) Khảm (坎 kǎn) Nước (水) dương thủy 1 tây/bắc 7 ::| (☶) Cấn (艮 gèn) Núi (山) dương thổ 8 tây bắc/đông bắc 8 ::: (☷) Khôn (坤 kūn) Đất (地) âm thổ 2 bắc/tây nam
Cơ thể người
[sửa]Cơ thể người được chia ra thành 3 phần Đầu, Mình, Tay chân .
Đầu
[sửa]Đầu có 5 ngoại tạng bao gồm Mắt , Tai, Mũi, Miệng, Lưỡi có các chức năng Thấy , Nghe , Thở , Ăn, Nọi
Mình
[sửa]Mình có 5 nội tạng bao gồm Tâm (Tim) , Can (Gan) , Tùy (Phèo) , Phế (Phổi), Thận (Thận) có các chức năng .
Tay chân
[sửa]Tay chân có 2 tay và 2 chân
Kinh Mạch
[sửa]Huyệt đạo
[sửa]Bệnh
[sửa]Bệnh sanh khi cơ thể mất cân bằng âm dương hay khi cơ thể bị ô nhiểm hoặc có những triệu chứng khác thường .
Chẩn bệnh
[sửa]Đông y dựa vào Tứ chẩn dùng trong việc chẩn bệnh . Căn cứ vào Bát cương để bệnh tật được quy thành các hội chứng thiên thắng hay thiên suy về âm dương của các tạng phủ kinh lạc… Để đánh giá vị trí nông sâu của bệnh, tính chất bệnh, trạng thái người bệnh và xu thế trung nhất của người bệnh
Tứ chẩn
[sửa]Tứ chẩn bao gồm Vấn chẩn , Văn chẩn , Vọng chẩn , Thiết chẩn có nghỉa là 1.Hỏi 2.Nghe 3.Quan sát 4. Khám
- Vấn chẩn . Hỏi bệnh nhân triệu chứng bệnh
- Văn chẩn . Lắng nghe bệnh trạng từ bệnh nhân
- Vọng chẩn . Quan sát và phát hiện các biểu hiện của bệnh ( các triệu chứng khác thường, ô nhiểm ...)
- Thiết chẩn . Khám bằng tay và dụng cụ để xác định bệnh trạng.
Bát cương
[sửa]Chẩn đoán Đông y dùng 8 cương lĩnh
- Biểu- lý . Biểu hiện
- Hư – thực . Giả thực
- Hàn – nhiệt . Lạnh nóng
- Âm – dương . Âm dương
Trong đó âm và dương là hai cương lĩnh tổng quát nhất gọi là tổng cương; thường bệnh ở biểu là thực, nhiệt thuộc về dương; bệnh ở lý là hàn , là hư thuộc về âm.
Trị Bệnh
[sửa]Đông y trị bệnh bằng các phương pháp sau
- Cạo gió
- Giác hơi
- Cắt nẻ
- Châm cứu
- Xoa bóp
- Xông hơi
- Dùng thuốc
Sức khỏe
[sửa]Sức khỏe con người cũng rất quan trọng để có thể sống lâu. Vì vậy con người cần phải chăm sóc , đều dưởng , tập luyện để có sức khỏe lành mạnh không bệnh tật . Các yếu tố sức khỏe tốt
Dưởng sinh
[sửa]- Kéo dài tuổi thọ
- Cải lão hoàn đồng
Võ công - Công phu
[sửa]Khí công
[sửa]Điều dưỡng hơi thở trong mọi hoạt động
Đạo Đức
[sửa]Đạo Đức Phật
[sửa]- Đạo - Tu thân đắc đạo
- Đức - Nhân, Lễ , Nghĩa, Tín, Trí
Đạo Đức Lão tử
[sửa]- Đạo - Thuận theo tự nhiên
- Đức - Vô vi . Không tranh , đoạt, chiếm, hửu
Đạo Đức Khổng tử
[sửa]- Đạo - Tu thân , tề gia, trị quốc, bình thiên hạ
- Đức - Nam Kính trọng Quân, Sư, Phụ . Nữ coi chừng Công , Ngôn , Dung, Hạnh
Khổ
[sửa]Khổ có nghỉa là khó khăn gặp phải trong cuộc sống hằng ngày như bệnh tật, già yếu lão nhược, thiếu thốn về vật chất, vất vả về thể xác , đau đớn về tinh thần , lỗi lầm gây ra , tội phạm , ...
Đức Phật dạy Ở đời thực có khổ đau (Khổ đế), khổ đau cũng có nguyên nhân (Tập đế), khổ đau có thể dập tắt (Diệt đế), và Bát chính đạo - con đường diệt khổ (Đạo đế) . Đời là bể khổ . Mọi khổ đều có nguyên nhân . Mọi khổ đều có thể dập tắt . Mọi khổ đều có đường lối diệt khổ .
Tứ diệu đế
[sửa]Tứ diệu đế là sự nhận thức đúng đắn nguyên nhân dẫn đến khổ, hậu quả của khổ gây ra , hiểu biết tận tường về khổ , cách thức để thoát khỏi đau khổ.
- Khổ đế (苦諦་), (Khổ căn) Nguyên nhân gây ra khổ .
- Tập đế (集諦་), (Khổ ải) Hậu quả của khổ .
- Ô nhiểm môi trường như không khí sạch dơ sẽ làm cho con người thấy hthoa?i mái hay khó chịu .
- Mất cân bằng âm dương trong cơ thể con người như ăn ít sẽ ốm ăn nhiều sẽ mập . Uống ít sẽ khát , uống nhiều sẽ nặng bụng . Ngũ ít sẽ bần thần, ngũ nhiều sẽ ngớn ngẩn
- Đạo đế (道諦), (Khổ tường) Giác ngộ khổ đạo .
- Có hiểu biết tường tận về mọi nguyên nhân hậu quả gây ra khổ
- Diệt đế (滅諦) , (Khổ diệt ) Giải thoát khỏi khổ .
- Cách thức để thoát ra khỏi khổ
Bát chánh đạo
[sửa]Bát chánh đạo (ja. hasshōdō, sa. aṣṭāṅgika-mārga, pi. aṭṭhāṅgika-magga, bo. `phags lam yan lag brgyad འཕགས་ལམ་ཡན་ལག་བརྒྱད་) là tám phương pháp để giải thoát khỏi Khổ (sa. duḥkha)
Bát chánh đạo bao gồm:
- Chánh kiến (pi. sammā-diṭṭhi, sa. samyag-dṛṣṭi, bo. yang dag pa`i lta ba ཡང་དག་པའི་ལྟ་བ་) . Quan sát đúng kỹ càng
- Chánh tư duy (pi. sammā-saṅkappa, sa. samyak-saṃkalpa, bo. yang dag pa`i rtog pa ཡང་དག་པའི་རྟོག་པ་). Suy nghĩ đúng lý lẻ
- Chánh ngữ (pi. sammā-vācā, sa. samyag-vāk, bo. yang dag pa`i ngag ཡང་དག་པའི་ངག་) . Lời ăn tiếng nói phải chân thật
- Chánh nghiệp (pi. sammā-kammanta, sa. samyak-karmānta, bo. yang dag pa`i las kyi mtha` ཡང་དག་པའི་ལས་ཀྱི་མཐའ་) . Lương tâm trong sạch
- Chánh mệnh (pi. sammā-ājīva, sa. samyag-ājīva, bo. yang dag pa`i `tsho ba ཡང་དག་པའི་འཚོ་བ་) . Sống đúng
- Chánh tinh tấn (pi. sammā-vāyāma, sa. samyag-vyāyāma, bo. yang dag pa`i rtsal ba ཡང་དག་པའི་རྩལ་བ་) . Có tinh tấn vượt qua
- Chánh niệm (pi. sammā-sati, sa. samyak-smṛti, bo. yang dag pa`i dran pa ཡང་དག་པའི་དྲན་པ་) . Quan niệm đÚng
- Chánh định (pi. sammā-samādhi, sa. samyak-samādhi, bo. yang dag pa`i ting nge `dzin ཡང་དག་པའི་ཏིང་ངེ་འཛིན་) . Định kiến
Bát chánh đạo không nên hiểu là những "con đường" riêng biệt. Theo Ba môn học, hành giả phải thực hành Giới (pi. sīla, sa. śīla, các chánh đạo từ thứ 3 tới thứ 5), sau đó là Định (pi., sa. samādhi, các chánh đạo từ thứ 6 đến thứ 8) và cuối cùng là Tuệ (pi. paññā, sa. prajñā, các chánh đạo số 1 và 2). chánh kiến 1 là điều kiện tiên quyết để đi vào Chánh đạo (sa. āryamārga) và đạt tới Niết-bàn.
Thập nhị nhân duyên
[sửa]- Vô minh (zh. 無明, sa. avidyā, pi. avijjā): Sự nhận thức sai lầm về cuộc đời. Không thấy rõ đời là bể Khổ hay Tứ Diệu Đế, không thấy rõ bản chất của sự vật, hiện tượng đều Vô thường, Vô ngã;
- Vô minh sinh Hành (zh. 行, sa. saṃskāra, pi. saṅkhāra): Hành động tạo nghiệp từ thân, khẩu, ý. Hành này có thể tốt hoặc xấu hay trung tính;
- Hành sinh Thức (zh. 識, sa. vijñāna, pi. viññāṇa), làm nền tảng cho một đời sống mới: Thức lựa chọn cha mẹ đúng như hành tốt xấu quy định;
- Thức sinh Danh sắc (zh. 名色, sa., pi. nāmarūpa): Là toàn bộ tâm lý và vật lý của bào thai mới, do Ngũ uẩn tạo thành;
- Danh sắc sinh Lục nhập (zh. 六根, sa. ṣaḍāyatana, pi. saḷāyatana): Là toàn bộ các giác quan và đối tượng của chúng. Lục nhập = 6 căn + 6 trần;
- Xúc (zh. 觸, sa. sparśa, pi. phassa): Lục căn bắt đầu tiếp xúc với bên ngoài gọi là Xúc.
- Xúc sinh Thọ/Thụ (zh. 受, sa., pi. vedanā): Cảm giác, cảm nhận, lãnh thọ. Ví dụ như: yêu, thích, ganh ghét, đố kỵ, lo sợ, hạnh phúc, ưu sầu, thất vọng, hối tiếc, khó chịu, sân giận,...;
- Thọ sinh Ái (zh. 愛, sa. tṛṣṇā, pi. taṇhā): Sự ham muốn từ các giác quan như mắt ưa thích sắc đẹp, mũi thích hương thơm, tai ưa tiếng hay, lưỡi đắm vị ngọt, thân ưa xúc chạm êm ái hay Ngũ dục : Tiền tài; Danh vọng; Sắc đẹp; Ăn ngon; Ngủ nghỉ;
- Ái sinh Thủ (zh. 取, sa., pi. upādāna): Giành giữ lấy, chiếm lấy cho mình;
- Thủ dẫn đến Hữu (zh. 有, sa., pi. bhava): Là toàn bộ những gì ta gọi là tồn tại, sự sống, thế giới;
- Hữu dẫn đến Sinh (zh. 生, sa., pi. jāti): Là cuộc sống hằng ngày bao gồm dục lạc, tham ái hay lòng ham muốn;
- Sinh dẫn đến Già & Chết (zh. 老死, sa., pi. jarāmaraṇa): Có sinh ắt có diệt.