Phật giáo/Giáo lý Phật giáo/Vũ trụ - Phật giáo

Âm dương

Lưỡng tánh đối nghịch của mọi hệ thống cân bằng độc lập . Thí dụ, Sáng tối , Thiện ác ...

Dương	Âm
Chánh	Tà
Chân	Giả
Thiện	Ác
Ngay	Gian
Sinh	Diệt
Thịnh	Suy
Thắng	Thua
Thành	Bại
Được	Mất
Có	Không
Tốt	Xấu
Hiền	Dữ
Giàu	Nghèo
Sang	Hèn

Vận âm dương

Vận có nghỉa là vận hành . Tứ vận âm dương có nghỉa là 4 vận hành của âm dương bao gồm

Tứ vận âm dương	Vận hành	Thí dụ
Sinh	Sinh thành	Dương sinh, Âm diệt
Thịnh	Cực thịnh	Dương thịnh , Âm suy
Suy	Suy tàn	Dương suy , Âm thịnh
Diệt	Diệt vong	Dương diệt , Âm sinh

Dịch âm dương

Dịch có nghỉa là biến hóa . Âm dương có 3 biến hóa nên được gọi là Tam dịch âm dương bao gồm

Tam dịch âm dương	Biến hóa	Thí dụ
Bất dịch	Âm dương giao hòa	Mọi thực thể đều có 2 cá tánh đối nghịch
Dịch	Âm dương thịnh suy	Âm thịnh, Dương suy . Dương thịnh, Âm suy
Biến dịch	Âm dương sinh diệt	Âm diệt, Dương sinh . Dương diệt, Âm sinh

Biểu đồ âm dương

Có 2 loại biểu đồ dùng để biểu thị âm dương bao gồm Hào vạch của Phục hy và Thái cực đồ của Chu văn vương

Hào vạch

Phục hy dùng Hào vạch để biểu thị Âm dương như sau

Hào dương được biểu thị bằng một vạch liền __
Hào âm được biểu thị bằng một vạch đứt _ _

Thái cực đồ

Thái cực đồ được dùng để biểu thị âm dương trong một vòng tròn, gồm hai nửa đối xứng ôm trọn lấy nhau, tượng trưng cho Âm (màu đen) và Dương (màu đỏ). Trong mỗi phần đối xứng lại có một chấm tròn màu đối lập nằm trong đó. Màu sắc của Thái Cực đồ có thể thay đổi, cũng như độ xoắn vào nhau của hai hình đối xứng.Thái Cực đồ thể hiện ý nghĩa của triết học Phương Đông, cụ thể là thuyết Âm Dương rất rõ ràng:

Trong mỗi một tổng thể (hình tròn) luôn tồn tại hai mặt đối lập Âm và Dương, hai mặt đó tương hỗ với nhau, bù đắp nhau thành một thể hoàn thiện.

Không một tổng thể, cá thể nào có thể tách biệt hoàn toàn hai mặt đó.
Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm, cũng như trong phần màu đỏ có chấm màu đen, và ngược lại.
Âm thăng, Dương giáng ngược chiều kim đồng hồ Âm thịnh, Dương suy và ngược lại. Khi phần màu đen lớn dần thì phần màu đỏ nhỏ dần và ngược lại.
Cực thịnh thì suy, thể hiện ở mỗi phần khi đạt đến độ cực đại thì xuất hiện yếu tố đối lập ngay trong lòng, và phần đó sẽ phát triển dần

Ứng dụng Âm dương

Âm dương được ứng dụng trong Lịch, Can, Chi, bát quái, Tứ tượng, Ngũ hành như ở dưới đây

Loại	Âm	Dương
Lịch	Âm lịch	Dương lịch
Thiên can	Ất, Đinh, Kỷ, Tân, Quý	Ất, Đinh, Kỷ, Tân, Quý
Địa chi	Sựu, Mảo, Tị, Mùi, Dậu, Hợi	Tý, Dần, Thìn, Ngọ, Thân, Tuất
Bát quái	Đoài, Ly, Tốn, Khôn	Kiền, Chấn, Khảm, Cấn
Tứ tượng	Trăng, Nước biển	Trời , Đất
Ngũ hành	Thổ , Hỏa , Mộc , Thủy , Kim	Kim , Thủy , Mộc , Hỏa , Thổ

Tứ tượng

Tứ tượng đại diện cho 4 biểu tượng có cá tánh âm dương đối nghịch. Thí dụ như

4 thành tố tạo nên vũ trụ	Trời, Trăng, Đất, Nước .
4 tiến trình phát triển của con người	Sinh, Lão , Bệnh, Tử .
4 tiến trình phát triển của vương triều	Sinh, Thịnh, Suy , Diệt .
Bốn mùa trong năm	Xuân, Hạ, Thu, Đông
4 hướng	Đông - Bắc - Tây - Nam
4 Khí hậu	Ấm - Nóng - Mát - Lạnh

Tứ tượng tạo nên vũ trụ

Ở thời nguyên thủy, người ta nhận ra 4 thành tố tạo nên vũ trụ bao gồm Trời , Trăng , Đất , Nước

Lưỡng tánh âm dương

Dương có Trời , Đất
Âm có Trăng , Nước

Vận Tứ tượng

Trời - Mọc , Lên, Xuống , Lặn ở các hướng Đông, Bắc, Nam , Tây,
Trăng - Lặn , Xuống , Lên, Mọc
Đất - Sinh , Thịnh , Suy, Diệt
Nước - Ra , Xuống , Lên , Vô

Dịch Tứ tượng

Trời . Nhiệt Khí - Ấm , Nóng , Mát , Lạnh và Ánh sáng - Sáng , Tỏ , Mờ, Tối
Đất . Mùa màng - Xuân, Hạ, Thu, Đông và Ánh sáng - Sáng , Tỏ , Mờ, Tối
Trăng . Nhiệt Khí - Lạnh, Mát , Ấm , Nóng và Ánh sáng - Tối, Mờ , Tỏ , Sáng
Nước . Nhiệt Khí - Lạnh, Mát , Ấm , Nóng và Ánh sáng - Tối, Mờ , Tỏ , Sáng

Tứ tượng tạo nên khí hậu và mùa màng

Quan sát hiện tượng vận hành của mặt trời cho thấy sự vận hành của mặt trời cho 4 khí hậu tương ứng với 4 mùa trên trái đất

Mặt trời mọc cho khí hậu Ấm .
Mặt trời lên đỉnh cho khí hậu Nóng .
Mặt trời xuống cho khí hậu Mát .
Mặt trời lặn cho khí hậu Lạnh

tương ứng với 4 mùa

Xuân khí hậu Ấm .
Hạ khí hậu Nóng .
Thu khí hậu Mát .
Đông khí hậu Lạnh .

Ngũ hành

Ngũ hành đại diện cho 5 cá tánh của một thực thể có tên gọi Kim , Mộc, Thủy, Hỏa , Thổ (Kim loại, Cây , Nước, Lửa , Đất) . Thí dụ như

5 đức tính tốt con người . Nhân, Lễ, Nghĩa, Tín, Trí

5 nội tạng trong cơ thể người . Tim, Gan, Tùy, Phế, Thận

5 ngoại tạng trong cơ thể người . Tại Mắt, Mũi, Miệng, Luỡi

Mộc (Cây) . Ngay thẳng

Vạn vật thuộc hành Mộc bao gồm cây cối, các loài thảo mộc, đồ đạc bằng gỗ, giấy, màu xanh lá cây, tranh phong cảnh..
Những người mệnh Mộc luôn tràn đầy sức sống mãnh liệt, năng động và vị tha. Họ có nhiều ý tưởng độc đáo, sáng tạo, thích kết bạn, làm quan với tất cả mọi người, luôn sẵn sàng giúp đỡ khi ai đó gặp khó khăn.Nhược điểm của những người mệnh Mộc đó là dễ nổi giận, khó kiềm chế được cảm xúc, không kiên trì.

Hỏa(Lửa) . Nóng bức

Hỏa đại diện cho sức sống mãnh liệt, dồi dào và quyền lực tối cao. Hỏa cũng tượng trưng cho chiến tranh, sực khốc liệt, tàn bạo.
Vạn vật thuộc hành Hỏa bao gồm: mặt trời, đèn, nến, màu đỏ, tam giác...
Người mệnh Hỏa vừa thông minh, tài trí lại vừa năng động, sáng tạo. Người mệnh hỏa thích tham gia công việc tập thể với vai trò lãnh đạo, nắm trong tay quyền lực để quản lý mọi người. Họ đặt ra nhiều mục tiêu cho mình và luôn cố gắng phấn đấu, nỗ lực không ngừng để đạt được điều đó. Người mệnh Hỏa khá hiếu thắng, nóng nảy, thường mạo hiểm quyết định mọi việc theo cảm hứng, trực giác của mình..

Thổ (Đất) . Mát mẻ. Môi trường sinh sống và phát triển của mọi sinh vật trên trái đất. Thô, cứng

Ở góc độ tích cực, thổ biểu thị trí khôn ngoan, vững vàng trong mọi tình huống. Ở góc độ tiêu cực, thổ lại tạo ra cảm giác nhàm chán, ngột ngạt.
Vạn vật thuộc hành Thổ bao gồm: đất, gạch, đá, bê tông, sành sứ, hình vuông và các màu sắc vàng, cam, nâu.
Những người mệnh Thổ tính tình khép kín, ít khi giao tiếp, trò chuyện với mọi người xung quanh. Tưởng chừng như rất khô khan nhưng thực tế họ lại sống giàu tình cảm, là chỗ dựa vững chắc của người thân, gia đình. Trong mọi mối quan hệ, người mệnh Thổ luôn thể hiện sự trung thành của mình với đối phương, sẵn sàng hy sinh bản thân mình vì người khác.

Kim (Kim loại) . Cứng rắn. Đại diện cho sức mạnh, sự tinh tế sắc sảo. Cứng khó uốn , khó gãy

Khi tích cực, Kim mang đến tình yêu ấm áp, ngọt ngào, giúp con người lạc quan, yêu đời hơn. Khi tiêu cực, Kim cũng có thể mang đến những nỗi muộn phiền, đau đớn.
Vạn vật thuộc hành Kim bao gồm: kim loại, sắt, nhôm, tiền, đồng hồ, màu trắng ánh kim, xám, bạc.
Người mệnh kim thông minh, quyết tâm, kiên trì là những nét tính cách tiêu biểu của người mệnh Kim. Họ đặt ra nhiều mục tiêu trong cuộc sống và dốc hết sức mình để theo đuổi quyền lực, danh vọng. Những người này có tài lãnh đạo thiên bẩm, giỏi giao tiếp, ứng xử với mọi người xung quanh. Tuy nhiên, trong công việc đôi khi người mệnh Kim khá cứng nhắc, bảo thủ, thiếu sự sáng tạo.

Thủy (Nước) . Mềm mỏng . Nguồn sống nuôi dưỡng, hỗ trợ cho vạn vật sinh trưởng, phát triển. Nước trôi chảy luân chuyển có thể xen qua mọi thứ

Hành Thủy bao gồm: sông suối, ao hồ, đài phun nước, bể cá, tranh về nước, gương soi, kính và màu xanh dương, đen.
Những người mệnh Thủy có khả năng giao tiếp, ứng xử khéo léo. Họ giỏi trong việc thuyết phục người khác và có rất nhiều mối quan hệ xã hội thân thiết, tốt đẹp. Mệnh Thủy biết cảm thông, sẵn sàng lắng nghe, chia sẻ với khó khăn của người khác. Tuy nhiên, đôi khi họ quá nhạy cảm gây ra nhiều ưu phiền, sợ hãi.

Ngũ hành âm dương

Dương . Đại diện cho quá trình sinh sôi, sinh thành của ngũ hành

Kim sinh Thủy - Thủy sinh Mộc . Mộc sinh Hỏa . Hỏa sinh Thổ . Thổ sinh Kim

Âm . Đại diện cho quá trình suy tàn diệt vong của ngũ hành

Kim diệt Thổ - Thổ diệt Hỏa - Hỏa diệt Mộc - Mộc diệt Thủy - Thủy diệt Kim

Ngũ hành vạn vật

Ngũ hành	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
Số Hà Đồ	3	2	5	4	1
Cửu Cung	3, 4	9	5, 8, 2	7, 6	1
Thời gian trong ngày	Rạng sáng	Giữa trưa	Chiều	Tối	Nửa đêm
Năng lượng	Nảy sinh	Mở rộng	Cân bằng	Thu nhỏ	Bảo tồn
Bốn phương	Đông	Nam	Trung tâm	Tây	Bắc
Bốn mùa	Xuân	Hạ	Chuyển mùa (mỗi 3 tháng)	Thu	Đông
Thời tiết	Gió (ấm)	Nóng	Ôn hòa	Sương (mát)	Lạnh
Màu sắc	XanhBản mẫu:Colorbox	ĐỏBản mẫu:Colorbox	VàngBản mẫu:Colorbox	TrắngBản mẫu:Colorbox	ĐenBản mẫu:Colorbox
Thế đất	Dài	Nhọn	Vuông	Tròn	Ngoằn ngoèo
Trạng thái	Sinh	Trưởng	Hóa	Cấu	Tàng
Vật biểu	Thanh Long	Chu Tước	Kỳ Lân	Bạch Hổ	Huyền Vũ
Mùi vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
Cơ thể, Năng lượng	Gân, Tay trái	Mạch, Giữa ngực	Thịt, Vùng bụng	Da lông, Tay phải	Xương tuỷ não, Hai chân đi lên sau lưng lên cổ gáy
Bàn tay	Ngón cái	ngón trỏ	Ngón giữa	Ngón áp út	Ngón út
Ngũ tạng	Can (gan)	Tâm (tim)	Tỳ (hệ tiêu hoá)	Phế (phổi)	Thận (hệ bài tiết)
Lục dâm (lục tà)	Phong	Nhiệt	Thấp	Táo	Hàn
Lục phủ	Đảm (mật)	Tiểu Tràng (ruột non)	Vị (dạ dày)	Đại Tràng (ruột già)	Bàng quang
Ngũ căn	Xúc giác, thân	Thị giác, Mắt	Tai, Thính giác	Khứu giác, Mũi	Vị giác, lưỡi
Ngũ tân	Nước dáy tai	Nước mắt	Bùn phân	Nước mũi	Nước dãi
Ngũ Phúc, Đức	Thọ: Sống lâu	Khang: Khỏe mạnh	Ninh: An lành	Phú: Giàu có	Quý: Danh hiển
Ngũ giới	Sát sinh, giết hại	Tà dâm, si mê,	Nói dối, thêu dệt	Trộm cắp, tranh đua	Uống rượu, ăn thịt..
Ngũ Thường - Nho giáo	Nhân	Lễ	Tín	Nghĩa	Trí
Ngũ lực	Niệm lực	Huệ lực	Tín lực	Định lực	Tấn lực
Xúc cảm (tình chí)	Giận (nộ)	Mừng (hỷ)	Ưu tư, lo lắng (tư)	Đau buồn (bi)	Sợ (khủng)
Tháp nhu cầu Maslow	T1: Thức ăn, nước uống, nơi trú ngụ, tình dục, bài tiết, thở, nghỉ ngơi.	T5: Nhu cầu thể hiện bản thân, tự khẳng định mình, làm việc mình thích.	T4: Nhu cầu được quý trọng, kính mến, được tin tưởng, được tôn trọng.	T2: Nhu cầu an toàn, yên tâm về thân thể, việc làm, gia đình, sức khỏe.	T3: Nhu cầu được giao lưu tình cảm và được trực thuộc.
Giọng	Ca	Nói (la, hét, hô)	Bình thường	Cười	Khóc
Thú nuôi	Hổ, Mèo	Ngựa	Chó, Trâu, Dê	Khỉ, Gà	Heo
Hoa quả Rau củ Gia vị	Mận, kiwi xanh, nho xanh, Đu đủ, Chanh xanh, chanh vàng. Bông cải xanh, bắp cải tím, cải xoăn xanh, ớt xanh, cải bó xôi spinach, rau sà lách xanh tím, củ su hào, bí xanh, khổ qua, cải lá xanh, mướp ngọt, măng tây xanh, lá rễ bồ công anh, lá rễ ngưu bàng, rau ngò, rau húng, cây tỏi tây, hành lá, Oregano, Hạt tiêu xanh tưới, đen khô, hạt hồi, hạt thìa là, hoa hồi, hạt ngò, hạt mè vàng	Mơ, Lựu, Thanh long đỏ, dưa hấu ruột đỏ, nho đỏ, bưởi ruột đỏ. Ớt đỏ cay ngọt, tiêu đỏ, rau đay đỏ, bí đỏ, củ cải đỏ,	Chuối, Táo, dứa, kiwi vàng, xoài, hồng, mít, quả na, cam, quýt, quất, dưa hấu ruột vàng. Ớt vàng cay ngọt, cải thảo, cải chíp, bắp cải, cần tây, cà rốt, bí vàng, củ cải tròn tím vàng ruột vàng, Củ gừng, củ riềng,	Lê, bưởi trắng. Bông cải trắng, măng tây trắng, hành tây, củ tỏi,	Nho đen, mâm xôi đen, việt quất đen xanh. Củ cải trắng dài, trắng tròn, đen tròn, Hạt mè đen, hạt thìa là đen, hạt óc chó
Ngũ cốc	Lúa mì, đậu xanh, đậu hà lan xanh, đậu lăng vỏ xanh,	Gạo đỏ, hạt Quinoa đỏ, Đậu đỏ nhỏ, Đậu thận đỏ lớn, Đậu lăng đỏ ruột,	Gạo trắng, nếp trắng, hạt Quinoa trắng, đậu gà, đậu nành, đậu hà lan vàng, đậu thận vàng, khoai tây vàng, củ sắn, khoai lang trắng vàng, khoai môn, hạt dẽ	Ngô, đậu thận trắng lớn, đậu trắng nhỏ,	Hạt kê, Quinoa đen, gạo nếp đen, gạo đen hạt dài, đậu đen
Thập can	Giáp, Ất	Bính, Đinh	Mậu, Kỷ	Canh, Tân	Nhâm, Quý
Thập nhị chi	Dần, Mão	Tỵ, Ngọ	Thìn, Mùi, Tuất, Sửu	Thân, Dậu	Hợi, Tý
Âm nhạc	Rê	Son	Mi	La	Đô
Thiên văn	Mộc Tinh (Tuế tinh)	Hỏa Tinh (Huỳnh tinh)	Thổ Tinh (Trấn tinh)	Kim Tinh (Thái Bạch)	Thủy Tinh (Thần tinh)
Bát quái ¹	Tốn, Chấn	Ly	Khôn, Cấn	Càn, Đoài	Khảm
Ngũ uẩn (ngũ ấm)	Sắc Uẩn	Thức uẩn	Hành Uẩn	Tưởng Uẩn	Thọ Uẩn
Tây Du Ký	Bạch Long Mã	Tôn Ngộ Không	Đường Tam Tạng	Trư Bát Giới	Sa Ngộ Tĩnh
Ngũ Nhãn	Thiên nhãn	Phật nhãn	Pháp nhãn	Tuệ nhãn	Nhục, thường nhãn

Thiên can

Ý nghĩa 10 Thiên Can

Giáp: Có nghĩa là mở, ý chỉ dấu hiệu vạn vật được tách ra, bắt nguồn sự sống.
Ất: Có nghĩa là kéo, ý chỉ quá trình vạn vật bắt đầu quá trình nhú mầm, sinh trưởng
Bính: Có nghĩa là sự đột ngột, khi vạn vật bắt đầu lộ ra trên mặt đất
Đinh: Có nghĩa là mạnh mẽ, khi vạn vật bước vào quá trình phát triển mạnh mẽ
Mậu: Có nghĩa là rậm rạp, tức chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu xanh tốt
Kỷ: Có nghĩa là ghi nhớ, chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu thành hình để phân biệt được.
Canh: Có nghĩa là chắc lại, khi vạn vật bắt đầu kết quả.
Tân: Có nghĩa là mới, vạn vật bước vào thời kỳ thu hoạch.
Nhâm: Có nghĩa là gánh vác, ý chỉ dương khí có tác dụng nuôi dưỡng vạn vật.
Quý: Có nghĩa là đo, chỉ sự vật khi đã có thể đo lường được.

Quan hệ Thiên Can

Giáp hợp Kỷ, khắc Canh
Ất hợp Canh, khắc Tân
Bính hợp Tân, khắc Nhâm
Đinh hợp Nhâm, khắc Quý
Mậu hợp Quý, khắc Giáp
Kỷ hợp Giáp, khắc Ất
Canh hợp Ất, khắc Bính
Tân hợp Bính, khắc Đinh
Nhâm hợp Đinh, khắc Mậu
Quý hợp Mậu, khắc Kỷ

Thiên Can Âm-Dương và Ngũ hành

Số	Can	Việt	Âm - Dương	Ngũ hành
0	庚	canh	Dương	Kim
1	辛	tân	Âm	Kim
2	壬	nhâm	Dương	Thủy
3	癸	quý	Âm	Thủy
4	甲	giáp	Dương	Mộc
5	乙	ất	Âm	Mộc
6	丙	bính	Dương	Hỏa
7	丁	đinh	Âm	Hỏa
8	戊	mậu	Dương	Thổ
9	己	kỷ	Âm	Thổ

Địa chi

Can Chi

Can Chi là một hệ thống tính tóan giờ, ngày , tháng, năm âm lịch của người trung quốc cổ đại . Truyền thuyết cho rằng nó xuất xứ từ thời Nhà Thương ở Trung Quốc . Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ sáu mươi (60) trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian (ngày, giờ, năm, tháng) được dùng nhiều trong Tử vi đoán mệnh , Làm Âm lịch . Trong sách Ngũ hành đại nghĩa có nói: can, chi là do Đại Sào phát hiện. Đại Sào đã “Lấy tình của ngũ hành để dùng Giáp, Ất, Bính … để đặt tên ngày và gọi đó là Thiên can. Dùng Tý, Sửu, Dần … để đặt tên tháng và gọi đó là Địa chi. Nếu trong cuộc sống có việc gì liên quan đến trời thì dùng ngày, liên quan đến đất thì dùng tháng. Vì âm dương có sự khác biệt nhau nên có tên là Thiên can địa chi”.

Can Chi có 10 thiên can và 12 địa chi còng được gọi là 12 con giáp .

Tên gọi 10 thiên can Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý .

Tên gọi 12 địa chi Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi.

Con người

Vũ trụ

Vũ trụ , tiếng Hán việt có nghỉa là Không gian của các

Hành tinh như Trời, Trăng, Đất
Tinh tú như Sao chổi, Sao mai, Sao hôm ...

Dịch chuyển biến hóa của vũ trụ tao ra các hiện tượng

Mùa màng - Xuân, Hạ, Thu, Đông
Khí hậu - Ấm, nóng , mát , lạnh
Thời tiết -