Sách trung dung/Chương thứ hai mươi

Tử viết: "Văn, Võ chi chính, bố tại phương sách Kỳ nhân tồn, tắc kỳ chính cử. Kỳ nhân vong, tắc kỳ chính tức. Nhân đạo mẫn chính; địa đạo mẫn thụ. Phù, chính dã giả, bồ lư dã. Cổ vi chính tại nhân; thủ nhân dĩ thân; tu thân dĩ đạo; tu đạo dĩ nhân. Nhân giả nhân dã, thân thân vi đại. Nghĩa giả nghi giã; tôn hiền vi đại. Thân thân chi sái, tôn hiền chi đẳng, lễ sở sinh giã.

子曰：「文武之政，布在方策. 其人存，則其政舉；其人

亡，則其政息. 人道敏政，地道敏樹。夫政也者，蒲盧也. 故

為政在人. 取人以身. 修身以道. 修道以仁. 仁者，人也，親親

為大. 義者，宜也，尊賢為大. 親親之殺，尊賢之等，禮所生也.

Tại hạ vị bất hoạch hồ thượng, dân bất khả đắc nhi trị hỹ.

在下位，不獲乎上，民不可得而治矣.

Cố quân tử bất khả dĩ bất tu thân. Tư tu thân, bất khả dĩ bất sự thân. Tư sự thân, bất khả dĩ bất tri nhân. Tư tri nhân, bất khả dĩ bất tri Thiên. 故君子，不可以不修身. 思修身，不可以不事親. 思事親，不可以不知人. 思知人，不可以不知天.

Thiên hạ chi đạt đạo ngũ; sở dĩ hành chi giả tam. Viết quân thần dã, phụ tử dã, phu phụ dã, côn đệ dã, bằng hữu chi giao dã, ngũ giả thiên hạ chi đạt đạo dã. Trí, nhân, dũng tam giả; thiên hạ chi đạt đức dã. Sở dĩ hành chi giả nhất dã.

天下之達道五，所以行之者三，曰：君臣也、父子也、夫婦也、昆弟也、朊友之交也. 五者，天下之達道也. 知、仁、勇三者，天下之達德也. 所以行之者一也.

Hoặc sinh nhi tri chi; hoặc học nhi tri chi; hoặc khốn nhi tri chi. Cập kỳ tri chi nhất dã. Hoặc an nhi hành chi; hoặc lợi nhi hành chi; hoặc miễn cưỡng nhi hành chi. Cập kì thành công nhất dã.

或生而知之；或學而知之；或困而知之：及其知之，一也. 或安而行之；或利而行之；或勉強而行之：及其成功，一也.

Tử viết: “Hiếu học cận hồ trí. Lực hành cận hồ nhân. Tri sỉ cận hồ dũng. Tri tư tam giả, tắc tri sở dĩ tu thân. Tri sở dĩ tu thân, tắc tri sở dĩ trị nhân. Tri sở dĩ trị nhân tắc trisở dĩ trị thiên hạ quốc gia hỹ.

子曰：「好學近乎知. 力行近乎仁. 知恥近乎勇. 知斯三者，則知所以修身. 知所以修身，則知所以治人. 知所以治人，則知所以治天下國家矣.

Phàm vi thiên-hạ quốc-gia hữu cửu kinh; viết: tu thân dã, tôn hiền dã, thân thân dã,kính đại thần dã, thể quần thần dã, tử thứ dân dã, lai bách công đã, nhu viễn nhân dã,hoài chư hầu dã.

凡為天下國家有九經，曰：修身也、尊賢也、親親也、敬大臣也、體群臣也、子庶民也、來百工也、柔遠人也、懷諸侯也.

Tu thân, tắc đạo lập. Tôn hiền, tắc bất hoặc. Thân thân tắc chư phụ côn đệ bất oán.Kính đại thần, tắc bất huyễn. Thể quần thần, tắc sĩ chi báo lễ trọng. Tử thứ dân, tắcbách tính khuyến. Lai bách công, tắc tài dụng túc. Nhu viễn nhân tắc tứ phương qui chi.Hoài chư hầu, tắc thiên hạ uý chi.

修身，則道立. 尊賢，則不感. 親親，則諸父昆弟不怨. 敬大臣，則不眩. 體群臣，則士之報體重. 子庶民，則百姓勸.來百工，則財用足. 柔遠人，則四方歸之. 懷諸侯，則天下畏之.

Trai minh, thịnh phục, phi lễ bất động; sở dĩ tu thân dã. Khử sàm, viễn sắc, tiện hoá nhi quí đức; sở dĩ khuyến hiền dã. Tôn kỳ vị, trọng kỳ lộc, đồng kỳ hiếu ố, sở dĩ khuyến thân thân dã. Quan thịnh nhậm sử, sở dĩ khuyến đại thần dã. Trung tín, trọng lộc; sở dĩ khuyến sĩ dã. Thi sử, bạc liễm; sở dĩ khuyến bách-tính dã. Nhật tỉnh, nguyệt thí khái lẫm xứng sự, sở dĩ khuyến bách-công dã. Tống vãng, nghênh lai, gia thiện, nhi căng bất năng; sở dĩ nhu viễn nhân dã. Kế tuyệt thế, cử phế quốc, trị loạn, trị nguy, triều sính dĩ thì, hậu vãng nhi bạc lai; sở dĩ hoài chư-hầu dã.

齊明盛朋，非體不動：所以修身也. 去讒遠色，賤貨而貴德，所以勸賢也. 尊其位，重其祿，同其好惡，所以勸親親也. 官盛任使，所以勸大臣也. 忠信重祿，所以勸士也. 時使薄斂，所以勸百姓也. 日省月試，既稟稱事，所以勸百工也. 送往迎來，嘉善而矜不能所以柔遠人也. 繼絕世，舉廢國，治亂持危，朝聘以時，厚往而薄來，所以懷諸侯也.

Phàm vi thiên-hạ quốc-gia hữu cửu kinh; sơ dĩ hành chi giả nhất dã. Phàm sự dự, tắc lập; bất dự, tắc phế. Ngôn tiền định tắc bất cáp. Sự tiền định, tắc bất khốn. Hạnh tiền định, tắc bất cữu. Đạo tiền định, tắc bất cùng.

凡為天下國家有九經，所以行之者一也. 凡事，豫則立，不豫則廢. 言前定，則不跲. 事前定，則不困. 行前定，則不疚. 道前定，則不窮.

Tại hạ vị bất hoạch hồ thượng, dân bất khả đắc nhi trị hỹ. Hoạch hồ thượng hữu đạo; bất tín hồ bằng-hữu, bất hoạch hồ thượng hỹ. Tín hồ bằng-hữu hữu đạo; bất thuận hồ thân, bất tín hồ bằng-hữu hy. Thuận hồ thân hữu đạo; phản chư thân bất thành, bất thuận hồ thân hy. Thành thân hữu đạo; bất minh hồ thiện bất thành hồ thân hỹ.

在下位不獲乎上，民不可得而治矣. 獲乎上有道：不信乎朊友，不獲乎上矣. 信乎朊友有道：不順乎親，不信乎朊友矣. 順乎親有道：反者身不誠，不順乎親矣. 誠身有道：不明乎善，不誠乎身矣.

Thành giả, thiên chi Đạo dã, Thành chi giả, nhân chi Đạo dã. Thành giả, bất miễn nhi trúng; bất tư nhi đắc; thung-đung Trung-đạo; Thánh-nhân dã. Thành chi giả, trạch thiện nhi cố chấp chi giả dã. Bác học chi, thẩm vấn chi, thận tư chi, minh biện chi, đốc hành chi.

誠者，天之道也. 誠之者，人之道也. 誠者，不勉而中不思而得：從容中道，聖人也. 誠之者，擇善而固執之者也. 博學之審問之，慎思之明辨之，篤行之.

Hữu phất học, học chi phất năng, phất thố dã. Hữu phất vấn, vấn chi phất tri, phất thố dã. Hữu phất tư, tư chi phất đắc, phất thố dã. Hữu phất biện, biện chi bất minh, phất thố dã. Hữu phất hành, hành chi phất đốc, phất thố dã. Nhân nhất năng chi, kỷ bách chi; nhân thập năng chi, kỷ thiên chi. Quả năng thử đạo hỹ, tuy ngu tất minh, tuy nhu tất cường.

有弗學，學之弗能，弗措也. 有弗問，問之弗知，弗措也. 有弗思，思之弗得，弗措也. 有弗辨，辨之弗明，弗措也. 有弗行，行之弗篤，弗措也. 人一能之，己百之. 人十能之，己千之. 果能此道矣，雖愚必明，雖柔必強.」

Dịch nghĩa:

[Lỗ] Ai Công hỏi việc chính trị.

Khổng Tử đáp: "Chính sự của Văn Vương, Võ Vương đều ghi chép ở trong điển tịch cả.Nếu ngày nay vẫn còn những con người như Văn Vương Võ Vương, thì chính sự ấy có thể thi hành được. Không còn những con người như vậy, thì chính sự ấy cũng chấm dứt. Người [cầm quyền] có tài đức thì chính sự mau thịnh, [cũng giống như] đất màu mỡ thì cây cối mau sinh trưởng. Chính sự, cũng như cây lau cây sậy vậy [sinh trưởng rất nhanh]. Cho nên thi hành chính sự, cốt ở con người. Chọn dùng được người là cốt ở mình. Sửa mình thì phải theo Đạo, theo Đạo thì trước hết phải "nhân". "Nhân" chính là tính người, kính yêu người thân là điều lớn nhất [trong chữ nhân]. "Nghĩa" chính là "nghi", là cư xử cho hợp lẽ, tôn trọng người hiền là điều lớn nhất [trong chữ "nghĩa"]. Kính trọng người thân có phân biệt thân sơ, tôn trọng người hiền có phân chia đẳng cấp, lễ từ đó mà sinh ra. Cho nên người quân tử không thể không tu thân. Muốn tu thân không thể không kính thờ cha mẹ. Muốn kính thờ cha mẹ, không thể không hiểu biết [đạo] người. Muốn hiểu biết [đạo] người, không thể không hiểu biết [đạo] Trời.

Đạo lí luân thường chung trong thiên hạ có năm điều dùng để thực hành năm điều ấy phải có ba phẩm chất. Đó là vua tôi, cha con, chồng vợ, anh em, bằng hữu năm mối quan hệ ấy là đạo lí luân thường chung trong thiên hạ. Còn ba điểm trí, nhân, dũng là những phẩm đức chung trong thiên hạ, [Ba phẩm đức để thi hành năm đạo là tuy là ba nhưng cũng như một. Có những người sinh ra đã biết điều đó, có những người phải học rồi mới biết điều đó, lại có những người gặp khốn hoặc rồi mới biết điều đó. Nhưng khi đã biết rồi thì cũng như nhau. Có người thực hành điều đó một cách an nhiên thoải mái, có người thấy lợi rồi mới thực hành điều đó; cũng có người thực hành điều đó một cách miễn cưỡng. Nhưng đến khi họ thành công, thì cũng như nhau.

Khổng Tử nói: "Hiếu học thì gần với trí, gắng sức thi hành thì gần với nhân, biết xấu hổ thì gần với dũng. Biết ba điều đó tức là biết cách tu thân. Biết cách tu thân thì biết cách trị lý người khác. Biết cách trị lý người khác thì biết cách trị lý thiên hạ quốc gia. Trí lí thiên hạ quốc gia có chín cương lĩnh thường xuyên đó là: tu dưỡng bản thân, tôn trọng người hiền, yêu quý người thân, tôn kính đại thần, thể sát quần thần, thương yêu thứ dân (như con), chiêu mộ bách công săn sóc [những kẻ] biên viễn, vỗ về chư hầu. Tu dưỡng bản thân, thì đạo đức được xác lập. Tôn trọng người hiền thì không ngu tối mê hoặc. Yêu quí người thân thì chú bác anh em không oán. Tôn kính đại thần thì không bị huyễn hoặc. Thể sát quần thần thì kẻ sĩ sẽ báo đáp bằng lễ trọng. Chiêu mộ bách công thì của cải đồ dùng sung túc. Săn sóc biên viễn thì bốn phương quy thuận. Vỗ về chư hầu thì khắp thiên hạ kính sợ. Trai giới sạch sẽ, y phục chỉnh tề, không làm điều trái lễ, đó là cách để tu dưỡng bản thân.

Bỏ kẻ sàm nịnh, xa lánh nữ sắc, coi thường của cải mà quý trọng đạo đức, đó là cách để khuyến khích người hiền. Đề cao địa vị của họ, tăng thêm bổng lộc cho họ, với họ chung niềm yêu ghét, đó là cách để khuyến khích mọi người thương yêu người thân. Bố trí nhiều thuộc quan cho các đại thần để họ sai khiến, đó là cách để khích lệ đại thần. Tin dùng và cho thêm lộc trọng, đó là cách để khuyến khích kẻ sĩ. Sử dụng đúng lúc, giảm nhẹ thuế khoá, đó là cách để khuyến khích trăm họ. Kiểm tra hằng ngày, sát hạch hằng tháng phát lương xứng đáng với công lao, đó là cách để khích lệ bách công. Đưa đón đầy đủ, khen thưởng người giỏi mà thương xót người kém cỏi, đó là cách để săn sóc kẻ biên viễn. Nối lại những thế hệ đã đoạn tuyệt (đặt người nối dõi cho các chư hầu bị tuyệt tự), khôi phục lại các nước bị diệt vong, sửa trị tình hình loạn lạc, nâng đỡ các nước nguy yếu, triều kiến tiếp đón đúng lúc, giảm nhẹ cống nạp tăng thêm ban thưởng, đó là cách để vỗ về chư hầu. Phàm cai trị thiên hạ quốc gia có chín cương lĩnh ấy, nhưng để thi hành chúng, chỉ có một điều, đó là "thành".

Mọi việc phải có chuẩn bị thì mới thành công, không có chuẩn bị trước thì sẽ thất bại. Trước khi nói có chủ định, thì không vấp váp. Trước khi làm có chủ định thì không khốn đốn. Trước khi hành động, có chủ định thì không sai lầm. Trước khi hành đạo có chủ định thì không lúng túng bế tắc.

Ở vị trí dưới, nếu không được bề trên tin dùng, thì không cai trị được dân chúng. Muốn được bề trên tin dùng, cũng có cách của nó: nếu không thủ tín với bạn bè, thì sẽ không được bề trên tin dùng. Thủ tín với bạn bè cũng có cách của nó: nếu không hiếu thuận với cha mẹ, thì không thủ tín được với bạn bè. Hiếu thuận với cha mẹ cũng có cách của nó: nếu tự hỏi lại mình mà không có lòng thành thì không hiếu thuận được với cha mẹ. Muốn có lòng thành thì cũng có cách của nó: nếu không hiểu rõ thế nào là thiện thì không thể có lòng thành.

Thành vấn là đạo của Trời. Muốn đạt được thành, là đạo của người. Thành [của Trời] là không phải miễn cưỡng cũng tự nhiên thích hợp, không phải suy nghĩ gì cũng tự nhiên có dược, cứ ung dung mà hợp với đạo: chỉ có thánh nhân mới được thế. Còn đạt tới thành [bằng thực tiễn] thì phải chọn tuỳ điều thiện mà kiên trì cố giữ. Học cho rộng, hỏi cho kĩ,suy nghĩ cho cẩn thận, phân biện cho rạch ròi, thực hành cho kiên định (đến nơi đến chốn).

Không học thì thôi, chứ đã học nếu chưa biết thì chưa buông. Không hỏi thì thôi, chứ đã hỏi nếu chưa hiểu thì chưa buông. Không suy nghĩ thì thôi, chứ đã suy nghĩ, nếu chưa rõ thì chưa buông. Không phân biện thì thôi, chứ đã phân biện, nếu chưa rạch ròi thì chưa buông. Không thực hành thì thôi chứ đã thực hành, nếu chưa đến nơi đến chốn thì chưa buông. Người khác một lần mà làm được, thì mình bỏ công một trăm lần; người khác mười lần mà làm được, thì mình bỏ công một ngàn tấn. Nếu quả thật làm được theo cách đó, thì dẫu là người ngu rồi cũng sẽ nhất định sáng ra, dẫu là người yếu rồi cũng sẽ nhất định