Sách Khổng giáo/Tư tưởng/Quốc gia

Để theo đuổi mục tiêu lý tưởng xây dựng xã hội an hòa, Nho giáo nêu nguyên tắc quản lý xã hội như sau phải có Chính danh , có tài nãng và đạo đức để trị quốc dể tạo ra một xã hội công bằng . Muốn cai trị thiên hạ, theo Khổng Tử người lãnh đạo phải Chính danh, phải quang minh lổi lạc và được mọi người theo về. Người lãnh đạo cần phải cai trị bằng nhân nghĩa, đạo đức và thành thật . Người lãnh đạo phải có học vấn mới thực hiện tốt công việc của mình. Người lãnh đạo phải biết tôn trọng và dùng đúng người trong đúng công việc. Ngoài ra, người lãnh đạo còn phải thấm nhuần đạo đức Trung dung. Thuật lãnh đạo của Khổng giáo đề cao những lãnh đạo biết quý trọng tài năng, biết dùng người

Chính danh

Chính danh có nghĩa là mỗi người cần phải nhận thức và hành động theo đúng cương vị, địa vị của mình . Nho giáo khuyên con người sống phù hợp với hoàn cảnh và địa vị xã hội của mình không nên tranh chấp vì danh lợi mà nên giữ hòa khí, dùng lễ để đối đãi với nhau

Theo Khổng tử

Phải làm sao cho mọi người làm tròn chức vụ của mình. Vua ở cho hết phận vua, tôi ở cho hết phận tôi, cha ở cho hết phận cha, con ở cho hết phận con. . Theo Sách Đại học : Làm vua thì hết mình thực hiện đức nhân. Làm bề tôi thì hết mình thực hiện đức kính. Làm con thì hết mình thực hiện đức hiếu. Làm cha thì hết mình thực hiện đức từ. Cùng người trong nước quan hệ với nhau phải hết mình thực hiện đức tín

Không ở chức vị thì đừng bàn tính về chính sự của chức vị ấy. Không sợ buồn vì không có chức vụ địa vị, chỉ buồn vì không có tài đức để làm tròn chức vụ địa vị ấy. Không sợ người khác không biết mình, mà phải cầu mong làm sao có năng lực làm cho người khác hiểu mình.

Sách Trung Dung viết

Khi ở địa vị cao, không lăng mạ chèn ép người dưới; khi ở địa vị dưới, không nịnh bợ cầu cạnh người trên; lúc nào cũng giữ bản thân ngay thẳng, chẳng cầu mong xin xỏ người , được như vậy thì trên không oán trời, dưới không trách người, luôn ở địa vị ổn định để chờ mệnh trời. Còn kẻ tiểu nhân buộc phải mạo hiểm để theo đuổi chức vụ, địa vị ngoài khả năng của mình. : Người quân tử nên dựa vào địa vị hiện tại của mình mà làm việc, không nên ham những cái ngoài bổn phận của mình... Người quân tử ở bất kỳ hoàn cảnh nào đều có thể điềm nhiên tự tại, bình tĩnh tự đắc, không kêu ca phàn nàn. Mỗi người đều có vị trí riêng trong hệ thống phân công lao động xã hội.

Đạo đức

Nho giáo có quan niệm cai trị bằng nhân nghĩa, bằng cách giáo dục quần chúng .

Sách Đại Học viết

Người nhân dùng của cải của mình để hoàn thiện phẩm đức. Kẻ bất nhân dùng sinh mệnh của mình để vơ vét thêm của cải. Chưa từng có bậc vua nào yêu điều nhân mà dân chúng lại không yêu điều nghĩa. Chưa từng có người nào hiểu điều nghĩa mà lại làm việc không hết lòng... Điều này nói lên rằng: người trị quốc không nên xem tài sản là vốn quý, mà nên xem nhân nghĩa là vốn quý .

Khổng Tử nói

Dùng mệnh lệnh pháp luật để hướng dẫn chỉ đạo dân, dùng hình phạt để quản lý dân, làm như vậy có thể giảm được phạm pháp, nhưng người phạm pháp không biết xấu hổ, sỉ nhục. Dùng đạo đức để hướng dẫn, dùng lễ nghĩa để giáo hóa dân thì dân sẽ hiểu được thế nào là nhục nhã khi phạm tội, sẽ cam tâm tình nguyện sửa chữa sai lầm của mình tận gốc từ tư tưởng..

Người lãnh đạo

Cầm quyền lãnh đạo quốc gia dựa vào đạo đức để dân chúng quy thuận. Người có thể ban ân cho dân chúng và cứu giúp chúng sinh không chỉ là người nhân mà đáng gọi là bậc thánh nhân. Người lãnh đạo phải thuận theo lòng dân, thích những điều dân thích và ghét những điều dân ghét. Vua Hạ Kiệt bị Nho giáo coi là bài học điển hình cho việc mất nước vì tàn bạo

Sách Đại Học có câu

Đức là gốc, tài sản là ngọn. Nếu như bỏ gốc mà lấy ngọn, thì sẽ tranh lợi với dân, cướp bóc dân. Nếu ở trên phản lại lòng dân, chỉ biết phát ra những mệnh lệnh trái lẽ, chỉ lo tích tụ tài sản châu báu ngọc ngà, thì dân chúng sẽ đối xử lại bằng những điều phản nghịch, khiến cho triều đình ngày một khánh kiệt .

Người bề trên ngay thẳng, dù không ra lệnh, người dưới vẫn làm theo. Người bề trên không ngay thẳng, tuy có mệnh lệnh rất nghiêm, người dưới cũng chẳng theo, chỉ cần giữ mình một cách thành thật, thì tự nhiên thiên hạ sẽ thái bình vô sự .

Người lãnh đạo ra lệnh cho dân chúng thực hành nhân ái nhưng mình lại tàn bạo, thì dân nhất định chẳng nghe theo. Nếu bậc thiện nhân lãnh đạo quốc gia, sau một trăm năm có thể cảm hóa kẻ tàn bạo thành lương thiện, không cần gì đến hình phạt nữa. Không nên gào thét và nghiêm sắc mặt để giáo hóa dân chúng vì có thể cướp cờ, đoạt tướng giữa ba quân, nhưng không thể cướp đoạt được chí khí của một người dân bình thường .

Người lãnh đạo phải tự mình làm gương cho dân noi theo, chịu khó nhọc cùng những công việc khó nhọc của dân. Nếu người trên có hiếu với cha mẹ, tôn trọng bậc huynh trưởng, thật lòng thương xót kẻ côi cút cô đơn góa bụa, thì nhân dân cũng tự mà noi theo như vậy. Phải làm cho dân chúng hoàn toàn tâm phục thế mới gọi là hiểu được cái gốc của đạo lý. Khổng Tử nói

Người bề trên coi trọng lễ thì lãnh đạo dân chúng rất dễ.

Trong quan hệ cấp trên với cấp dưới phải khoan dung rộng lượng và không phải là quan hệ một chiều

Theo Khổng Tử là

Người bề trên đối với kẻ dưới không khoan dung rộng lượng, chấp hành lễ không nghiêm túc kính cẩn, cử hành tang lễ không đau buồn, thương xót, làm sao ta có thể chịu được ? .

Không được lừa dối vua. Nhưng nếu vua sai lầm, phải hết sức khuyên can dù phải xúc phạm đến vua .

Thuật lãnh đạo của Nho giáo đề cao những lãnh đạo biết quý trọng tài năng, biết dùng người. Nho giáo xem hiền tài là nguyên khí quốc gia

Phát hiện người có tài đức mà không đề bạt cất nhắc hoặc không trọng dụng, đây là khinh rẻ người có tài đức vậy. Phát hiện kẻ bất lương làm sai trái mà không bãi chức, bãi chức rồi mà không đuổi ra nơi xa xôi hẻo lánh, đây gọi là dung túng cho kẻ bất lương vậy. Ưa thích cái mà mọi người ghét bỏ, ghét bỏ cái mà mọi người ưa thích, thế gọi là làm trái bản tính con người, tai họa nhất định giáng xuống kẻ ấy. Cho nên, làm người quân tử cần nhớ kỹ đạo lý lớn này: phải dựa vào trung tín mới được thiên hạ, còn nếu kiêu ngạo, phóng túng thì nhất định mất thiên hạ..

Người lãnh đạo phải có học vấn mới thực hiện tốt công việc của mình. Điều quan trọng nhất trong việc cai trị thiên hạ là lễ nhạc, luật lệ và văn tự. Nếu nắm vững ba điều này thì ít phạm sai lầm. Người lãnh đạo còn phải thấm nhuần đạo Trung dung. Người tự ý làm càn, chuyên quyền độc đoán hay bảo thủ thì nhất định gặp tai họa. Bậc đại trí như vua Thuấn là người ham hỏi han, để tâm suy xét cả những lời thiển cận bình thường, bỏ qua cho những ai bày tỏ điều gì xấu, tán dương những ai nêu lên được điều gì tốt đồng thời chọn lấy cái ở giữa mà thi hành.

Trị quốc

Khổng giáo chủ trương Văn trị - Lễ trị - Nhân trị - Đức trị .

Văn trị là đề cao cai trị bằng tri thức, bằng sự sáng suốt.
Lễ trị là dùng các nghi lễ, các quy tắc trong quan hệ giữa người và người để tạo ra một xã hội hài hòa.
Nhân trị là trị quốc bằng lòng nhân ái , thương yêu mọi người .
Đức trị là cai trị bằng đạo đức tá phong của người lãnh đạo

Sách Trung Dung đưa ra 9 nguyên tắc lớn trong đạo trị quốc là

Tu dưỡng bản thân thì đạo đức được xác lập.

Tôn trọng hiền tài thì không bị mê hoặc, ngu tối.

Yêu quý thân tộc thì chú bác, anh em không oán hận.

Kính trọng đại thần thì công việc ít phạm sai lầm.

Săn sóc quần thần thì kẻ sĩ tận lực báo đáp.

Quan tâm đến dân thì dân chúng thực hiện tốt mọi điều bề trên đề ra.

Khuyến khích bách nghệ phát triển thì vật dụng, hàng hóa buôn bán đủ đầy, sung túc.

Trọng đãi người nước ngoài đến nước mình làm ăn sinh sống thì bốn phương quy thuận.

Vỗ về chư hầu thì khắp thiên hạ sẽ kính phục.

Sách Đại học viết:

Muốn trị quốc tốt trước hết phải chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình. Người trong gia đình, gia tộc mình mà không giáo dục được thì sao có thể giáo dục được người khác... Một nhà thực hiện nhân ái có thể dấy lên cả nước một phong trào nhân ái. Một nhà thực hiện khiêm nhường, có thể dấy lên cả nước một phong tục khiêm nhường. Còn nếu một người tham lam tàn bạo, tất dấy lên cả nước phạm thượng, làm loạn... Nếu bản thân mình che giấu những hành vi không hợp với đạo trung thứ thì sao có thể giáo dục được người khác làm theo đạo trung thứ. Cho nên muốn trị nước tốt, trước hết phải chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình .

Tam cương lĩnh

Minh minh đức (làm sáng cái đức tính của mình)
Tân dân (Giúp người bỏ cũ theo mới )
Chỉ ư chí thiện (Để đạt đến tận thiện tận mỹ)

Bát đề muc

Cách vật (Quan sát nhận xét)
Trí tri (Hiểu biết tinh tường )
Thành ý (Ý nghỉ chân thật)
Chính tâm (Tâm tánh chân chính)
Tu thân (Tu sửa bản thân )
Tề gia (Gia đình hòa thuận)
Trị quốc ( Trị nước yên bình)
Bình thiên hạ (Thiên hạ thái bình)