Sách trung dung/Trung dung

1

天命之謂性 , 率性之謂道 , 修道之謂教.

Thiên mệnh chi vị tính; suất tính chi vi đạo, tu đạo chi vị giáo.

Mệnh Trời gọi là “tính”, phát triển thuận theo “tính” gọi là “đạo”, tu dưỡng theo “đạo” gọi là “giáo”.

道也者不可須臾離也; 可離非道也; 是故君子戒慎乎其所 , 不睹, 恐懼乎其所不聞, 莫見乎隱, 莫顯乎微, 故君子慎其獨也.

Đạo dã giả bất khả tu du ly dã; khả ly phi đạo dã; thị cố quân tử giới thận hồ kỳ sở bất đổ, khủng cụ hồ kỳ sở bất văn, mạc hiện hồ ẩn, mạc hiển hồ vi; cố quân tử thận kỳ độc dã.

Đạo là cái không thể xa rời dù chỉ trong chốc lát . Nếu có thể xa rời được, thì đã không phải là đạo. Bởi thế, quân tử phải cảnh giác thận trọng ở chỗ người không nhìn thấy, lo lắng sợ hãi ở chỗ người không nghe thấy. Chẳng có gì rõ hơn vật che giấu, chẳng có gì hiển lộ hơn những việc nhỏ bé. Cho nên người quân tử đặc biệt phải thận trọng

喜, 怒, 哀, 樂之未發, 謂之中; 發而皆中節謂之和. 中也者, 天下之大本也, 咊也者, 天下之逹道也. 致中和: 天地位焉, 萬物育焉.

Hỷ, nộ, ai, lạc chi vị phát, vị chi trung; phát nhi giai trúng tiết vị chi hoà. Trung dã giả, thiên hạ chi đại bản dã; hoà dã giả, thiên hạ chi đạt đạo dã. Trí trung hoà: thiên địa vị yên, vạn vật dục yên.

Mừng, giận, buồn, vui khi chưa biểu hiện ra, gọi là “Trung” . Biểu hiện ra mà phù hợp với quy củ mức độ, thì gọi là “Hoà”. Trung là gốc lớn của thiên hạ, hoà là đạo lí thông đạt trong thiên hạ. Gắng sức đạt tới trung hoà, thì trời đất có được vị trí thoả đáng, muôn vật được phát sinh sinh trưởng.

2

仲尼曰: 君子中庸, 小人反中庸, 君子之中庸也, 君子而時中; 小人之反中庸也, 小人而無忌憚也．

Trọng Ni viết: Quân tử trung dung, tiểu nhân phản trung dung; quân tử chi trung dung dã, quân tử nhi thì trung; tiểu nhân chi phản trung dung dã, tiểu nhân nhi vô kỵ đạn dã.

Trọng Ni nói : Người quân tử thì trung dung, kẻ tiểu nhân thì phản trung dung. Người quân tử trung dung, là vì người quân tử (lời nói cũng như việc làm) luôn luôn ở vào vị trí thích đáng vừa phải. Kẻ tiểu nhân phản trung dung, là vì kẻ tiểu nhân không biết kiêng nể điều gì (nên cứ làm bừa).

3

中庸其至矣乎！民蘚能久矣.

Trung dung kỳ chí hỹ hồ! Dân tiển năng cửu hỹ.

Đạo trung dung thật là tuyệt vời! Dân chúng đã rỏ từ lâu mà ít ai làm được.

4

子曰：道之不行也，我知之矣；知者過之，愚者，不及也．道之不明也，我知之矣；賢者過之，不肖者，不及也；人莫不飮食也，蘚能知味也．

Tử viết: Đạo chi bất hành dã, ngã tri chi hỹ; trí giả quá chi, ngu giả bất cập dã. Đạo chi bất minh dã, ngã tri chi hỹ; hiền giả quá chi, bất tiếu giả, bất cập dã; nhân mạc bấ ẩm thực dã, tiển năng tri vị dã.

Khổng Tử nói: Nguyên nhân khiến Đạo không thực hành được , người trí thì thái quá, kẻ ngu thì bất cập. Nguyên nhân khiến đạo chẳng được người đời biết đến .Người hiền thì thái quá, kẻ bất tiếu thì bất cập. Người ta ai không ăn không uống, nhưng rất ít người biết được mùi vị.

5

子曰：道其不行矣夫．

Tử viết: Đạo kỳ bất hành hỹ phù.

Khổng Tử nói: “Đạo có lẽ không thi hành được”!

6

子曰：舜其大知也輿．舜好問而好察邇言，隱惡而揚善，執其両端，＀用其中於民，其斯以爲舜乎？

Tử viết: Thuấn kỳ đại trí dã dư! Thuấn hiếu vấn nhi hiểu sát nhĩ ngôn, ẩn ác nhi dương thiện, chấp kỳ lưỡng đoan, dụng kỳ trung ư dân, kỳ tư dĩ vi Thuấn hồ?

Khổng Tử nói: “Thuấn có lẽ là bậc đại trí vậy! Thuấn ham học hỏi , khéo xem xét những lời nói , che lấp những điều sai lầm , phát huy những điều đứng đắn tốt lành . Nắm lấy hai phía đối lập, chọn lấy cái đúng đắn thích hợp mà vận dụng, đó là cái cách để Thuấn trở thành Thuấn chăng?“

7

8

9

10

11

11

12

君子之道費而隱．夫婦之愚可以與知焉．及其至也，雖聖人亦有所不知焉．夫婦之不肖可以能行焉．及其至也，雖聖人亦有所不能焉．天地之大也，人猶有所撼．故君子語大，天下莫能載焉，敔小，天下莫能破焉．

詩云：鳶飛戾天，魚躍于淵．言其上下察也．

Đạo của người quân tử thật rộng lớn nhưng cũng rất vi diệu khó xét. Dẫu là những người ngu dốt trong đám đàn ông, đàn bà bình thường, cũng có thể biết được phần nào. Còn như đến đỉnh điểm của nó, thì dẫu thánh nhân cũng còn có điều không biết. Dẫu là những người kém cỏi trong đám đàn ông, đàn bà bình thường, cũng có thể thi hành được phần nào. Còn như đến đỉnh điểm của nó, thì dẫu thánh nhân cũng còn có điều không làm được. Rộng lớn như trời đất, mà người ta còn cảm thấy có chỗ không vừa ý. Cho nên đạo của người quân tử, nếu nói chỗ lớn, thì trong thiên hạ chẳng có gì có thể bao chứa được nó; nếu nói chỗ nhỏ, thì trong thiên hạ chẳng có gì có thể tách chia được nó.

Kinh Thi nói: “Con diều bay lên trời cao, con cá lặn xuống vực sâu”. Tức là nói cả trên trời, dưới đất vậy.

24